De (restauratie)architect speelt een zeer belangrijke rol in het herbestemmen en restaureren van gebouwen. Het zoeken naar oplossingen, het breed denken in mogelijkheden en het afgewogen maken van keuzes zijn kernkwaliteiten van een architect. Deze creativiteit is noodzakelijk in de herbestemming, maar ook in de restauratie. Want ook een restauratie is veel meer dan het eenvoudigweg inmeten, uittekenen en begroten van de werkzaamheden. Bij iedere ingreep in het monument, of het nou gaat om de wijze van herstel van te restaureren onderdelen, overwegingen in de aanpassing van de indeling, besluitvorming over verduurzaming van het gehele gebouw of zelfs maar de kleurkeuze van het schilderwerk, dient er een zeer zorgvuldige afweging te worden gemaakt. Om er voor te zorgen dat er kwaliteit wordt geleverd, geld goed wordt besteed en vooral: dat het erfgoed niet wordt beschadigd. Want je kan het maar één keer fout doen in een monument en uniek materiaal gaat voorgoed verloren.
De (restauratie)architect is daarom een essentiële schakel in het proces. Lees ook onze whitepaper Concepting: smeed een eenheid met je verhaal. Een goed begin is het halve werk: neem je verhaal als vertrekpunt en bouw met concepting aan een overtuigende positionering.

Hieronder wordt in hoofdlijnen uitgelegd welke toegevoegde waarde de architect heeft:

• Brengt in kaart wat er is

  De opgaven zijn over het algemeen bijzonder complex. Om te beginnen moet de potentie van een mogelijk te hergebruiken gebouw goed in kaart worden gebracht. Het gaat er hierbij dus om, om aandacht voor de historie en de betekenis en waarde van een gebouw te hebben.
  Een restauratiearchitect is als het ware een ‘vertaler’ van het gebouw. Hij definieert de waarde die je meeneemt en de ruimte voor verandering. Een restauratie-architect is veel meer dan een ontwerper, hij is tevens een onderzoeker. Bouwhistorisch onderzoek (vroeger), bouwtechnisch onderzoek (staat van het pand in het heden), zijn belangrijke voorwaarden voor het juiste ontwerp (toekomst).
   

• Heeft oog voor ruimtelijke kansen

  Een restauratiearchitect moet als het ware dwars door de spinnenwebben heen kunnen kijken. Architecten zijn daar vaak goed in: zij hebben oog voor ruimtelijke kansen. Zij zien al voor zich wat er gebeurt als een schrootjesplafond wordt weggebroken, muren en vloeren worden hersteld. Bij monumenten gaat het vooral om herstructureren en reorganiseren i.p.v. toevoegen: een goede restauratiearchitect laat het pand spreken en voegt alleen het noodzakelijke toe.

• 
  Combineert oud met nieuw

  Maar hergebruik of restauratie betekent lang niet altijd dat gebouwen ongeschonden blijven. Soms vraagt het radicale ingrepen, die grote dilemma’s kunnen oproepen. Hoeveel en wat behoud je? Hoeveel en wat wordt gesloopt? En in geval er veel nieuwbouw bij komt: wat wordt dan de relatie tussen het oude en het nieuwe? Het is de kunst de balans te vinden tussen het bestaande en het nieuwe, waarbij het nieuwe zich bij voorkeur niet historiserend voor dient te doen. Maar een al te groot contrast is vaak ook niet gewenst.
   

• Heeft aandacht voor materialen en ambachten (vakmanschap)

  Kennis van ambachtelijke bouwtechnieken en historische materialen is essentieel om het op de juiste wijze te kunnen herstellen. Inzicht in de toepassingsperiode en historisch besef van architectuurstijlen helpt om de verschillende perioden in een gebouw te kunnen dateren en zo de ontwikkeling van het monument inzichtelijk te krijgen. Bij grote restauraties of herbestemmingen verdient het aanbeveling om een onafhankelijk bouwhistorisch onderzoek met waardestelling te laten opstellen.
   

• Bekijkt de financiële kant

  Herbestemmingsopgaven zijn financieel complex. Vroegtijdig inzicht in financiering en kosten is essentieel om de dromen met beide benen op de grond te houden. De architect heeft hier een belangrijke rol in: hij of zij heeft referenties van kosten van herbestemmingen. Daarnaast kan er op basis van een eerste bouwtechnische opname en schetsontwerp een bouwkostenraming worden gemaakt. Zo kan vroeg in het traject op het budget bijgestuurd worden.
   

• Heeft een heldere integrale visie

  Eén misverstand moet uit te weg worden geruimd. Dat is dat een keuze voor hergebruik vooral moet worden gemaakt op financiële gronden. Natuurlijk, geld speelt een rol – maar dat is het belangrijkste niet. Veel essentiëler voor het succes van herbestemming is dat deze voortkomt uit een heldere visie, en dat in combinatie met een krachtig architectonisch concept. Als dergelijke dragende ideeën er eenmaal zijn, dan blijkt ook vaak dat men heel anders naar de rekensommen gaat kijken. Of hergebruik duurder of goedkoper is dan nieuwbouw, hangt namelijk af van welke rekenmethoden men hanteert. Op korte termijn kan sloop en nieuwbouw goedkoper lijken, maar als men langere perioden in ogenschouw neemt, en de financiën in breder perspectief beziet, kan herbestemming toch méér winstgevend zijn. Het gaat vaak om verstrekkende keuzes, en ook om immateriële waarden.
  Zo kan door hergebruik verloedering van een buurt worden gestopt, of worden voorkomen dat een stad een belangrijk herkenningspunt verliest. Het kan de versterking betekenen van een buurtidentiteit, en de redding van een stedenbouwkundige structuur. Die laatste factoren zouden eigenlijk consequent in de financiële plaatjes moeten worden meegerekend. Ze zijn echter moeilijk meetbaar en worden daarom helemaal niet meegeteld. Dat dit jammer is, bewijzen de succesvolle projecten. De waarde van alle indirecte, maatschappelijke gevolgen is dikwijls onbetaalbaar groot.
   

• Is regisseur 

  De architect is degene die de boel overziet. Hij heeft al de informatie van de andere partijen nodig en is degene die de keuze maakt wat er met de informatie gedaan wordt. Er is een integrale aanpak nodig bij het ontwerpen: architectonische ideeën, bouwkundige mogelijkheden en organisatorische oplossingen zullen elkaar moeten versterken. Tot slot worden de benodigde vergunningen aangevraagd op basis van het ontwerp.
   

• Heeft mensenkennis

  Zelfs de bundeling van vele soorten vakmanschap garandeert echter geen succes. In de processen van herbestemming zijn vele partijen betrokken, er moet door de architect worden samengewerkt met eigenaars, opdrachtgevers, omwonenden, toekomstige gebruikers, overheden en alle specialistische adviseurs. Wat zijn nu precies de wensen en hoe kunnen we deze in het ontwerp vertalen? Het vraagt van de betrokken architect behalve vakmanschap dus ook mensenkennis én overtuigingskracht.
   

• Speelt in op veranderingen

  Hergebruik stelt eigen eisen. Een daarvan moet nog speciaal worden genoemd: het is opmerkelijk vaak belangrijk om vooropgestelde ideeën over het uiteindelijke resultaat een beetje los te kunnen laten. Je kunt nog zulke mooie plannen maken en nog zo goed de bouw voorbereiden – wanneer het breken en verbouwen eenmaal is begonnen, ontstaan haast altijd weer ‘verrassingen’. Dat betekent dat van alle partijen, maar met name ook van de architect, souplesse wordt gevraagd. Er moet vaak, telkens opnieuw, met een frisse blik worden gekeken naar dezelfde vragen. Ook moet men bereid zijn ‘mee te bewegen’, als in de loop van het project nieuwe inzichten of andere financiële gegevenheden ontstaan.

Kijk op de site van de Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie (VAWR)
Leden van deze vereniging zijn architecten, die u wellicht kunnen ondersteunen in het geplande herbestemmingsproces.

VAWR

De Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie (VAWR) is een actieve branchevereniging die zich inzet voor de waarborging van hoogwaardig behoud en restauratie van monumenten in ons land te bevorderen en te bewerkstelligen.

Certificering

Een accreditering van de VAWR waarborgt dat je een architect treft die weet hoe je met een monument om kan gaan. De leden zijn in het bezit van een GEAR-certificaat ( Gezamenlijke Erkenningsregeling van Architecten werkzaam in de Restauratie). Deze certificering wordt tweejaarlijks middels een beoordelingsprocedure getoetst, waardoor de kwaliteit van het werk van restaurerende architectenbureaus op vakinhoudelijk en procesmatig gebied wordt gewaarborgd. Zo staat de erkenning als GEAR-architect garant voor een te leveren kwaliteit in de monumenteninstandhouding.

De kosten voor een architect worden berekend op basis van een uurtarief of een vast bedrag, vaak berekend als percentage van de uiteindelijke bouwkosten.

• De site van de VAWR
• De tekst van dit Kennisdossier is in opdracht van de BNA voor de oude site de Kennisbankherbstemming.nu geschreven door Hilde de Haan en Kirsten Hannema.
• De tekst is aangepast en aangevuld door erkend restauratiearchitect Bastiaan van de Kraats van het architectenbureau 1meter98 B.V., tevens bestuurslid van de VAWR en docent Buidling Technology / Heritage aan de TU Delft. Meer informatie vindt u op de website.