Antonius Abtkerk, Bergen op Zoom

Elk monument vertelt een verhaal en geeft een gezicht aan een buurt, plaats of regio. Het transformatiejaar van deze prachtige herbestemming is 2004. De gegevens kunnen dus verouderd zijn, maar nog steeds kan dit verhaal een inspiratiebron zijn voor uw plannen bij herbestemming van religieus erfgoed.

Aanleiding

Rond 1997 werd duidelijk dat de Antonius Abtkerk in Bergen op Zoom door teruglopend kerkbezoek niet meer kon functioneren. Het bisdom Breda besloot de kerk aan de eredienst te ontrekken. Sloop leek onafwendbaar, ondanks het feit dat het kerkgebouw uit 1948 niet slooprijp was. Het was maar een kerk in een wijk, werd er geopperd. Het bisdom wilde de kerk verkopen en had geen probleem met sloop. De betreffende wijk is echter een voormalig dorp dat op enig moment is 'opgeslokt' door Bergen op Zoom. De kerk vormde het middelpunt van dit dorp. Naast de kerk en pastorie bevinden zich ook de school en het bijbehorende klooster.

Cultuurhistorisch gezien zou met de sloop van de kerk het hart van het voormalige dorp worden weggesneden. Doordat de voormalige dorpsbewoners van de wijk in opstand kwamen, en daarin werden bijgestaan door de gemeente en woningbouwvereniging, is de kerk van de sloophamer gered. Het bisdom heeft de kerk voor 1 euro overgedragen aan de woningbouwvereniging en de gemeente is financieel bijgesprongen om de transformatie mogelijk te maken en de toekomstige exploitatie zeker te stellen. Een bijzonder proces ging daaraan vooraf. Uiteindelijk is dit proces voor de gemeente Bergen op Zoom aanleiding geweest om een ontwikkelingsvisie 'herbestemming vrijkomende kerken' op te stellen. Daarmee werd zij de eerste gemeente in Nederland die in 1997 op deze wijze al een vooruitziende blik had op het toekomstig vraagstuk rondom leegstand van religieus erfgoed, behoud en toekomst.

Proces

In eerste instantie kregen de samenwerkende architecten Wierikx & Onrust van de woningstichting in 1997 opdracht tot het uitdenken van een herbestemming met gedeeltelijke handhaving van de religieuze functie en ombouw tot seniorenwoningen. Hiertoe werd een tweetal plannen ontwikkeld waarin zowel de voorgevel, het atrium en de absis van de kerk gehandhaafd bleven. Beide plannen bleken financieel onhaalbaar ondanks het feit dat het bisdom de kerk voor de prijs van 1 euro - onder bepaalde voorwaarden - wilde verkopen aan de woningstichting. De gemeente Bergen op Zoom zag geen heil in de voorgestelde plannen en wilde geen financiële bijdrage leveren. Ter prikkeling van de gemeente werd daarop besloten over te gaan tot volledige nieuwbouw met als doelgroep senioren.

Ondertussen speelde er in de wijk Borgvliet een aantal maatschappelijke problemen waarvoor niet meteen een oplossing was. De huisvesting van een kinderdagverblijf, naschoolse opvang en een peuterspeelzaal was niet adequaat. Het wijkcentrum was om brandweertechnische eisen onbruikbaar en de plaatselijke harmonie moest ook aan een ruimte worden geholpen. Daarnaast was men op zoek naar een goede ruimte voor enkele maatschappelijk noodzakelijke diensten. De politieke verantwoordelijkheid was verdeeld over drie portefeuilles en de drie wethouders waren alle van een andere politieke signatuur. Kortom, een bijzondere situatie.

Het nieuwbouwplan, dat veel emoties losmaakte bij de plaatselijke bevolking, werd door de gemeente afgekeurd. Er kwam een lobby op gang om de kerk een maatschappelijke functie te geven. De politiek verantwoordelijken bereikten consensus over de herbestemming op basis van principeschetsen. Daarin werden alle problemen met de huisvesting van de wijkvoorzieningen opgelost. Dankzij huurtoezeggingen en subsidies bleven bij dit alternatief de financiële tekorten wel beperkt. En het enthousiasme voor met name het behoud van de kerk was zo groot, dat het plan verder kon worden uitgewerkt. Men vertrouwde erop dat er gaandeweg de ontwikkeling nog meer huurpartners aan zouden sluiten bij dit vernieuwende concept. Dit bleek ook zo te zijn.

Bestuurlijke vraagstukken die de agenda bepaalden, een betrokken bevolking die zich roerde en een bisdom dat bereid was het kerkgebouw voor een symbolisch bedrag te verkopen. Dat alles heeft ertoe geleid dat de kerk nog steeds een vitaal middelpunt is van het voormalige dorp Borgvliet.

Rol gemeente

De koppeling van verschillende vraagstukken binnen verschillende gemeentelijke afdelingen was een nieuwe manier van denken. Gedurende het proces raakte de gemeente steeds meer betrokken. Niet alleen vanwege de bevolking van Borgvliet, maar ook omdat men de dubbele kansen zag: behoud van een belangrijk gebouw als middelpunt van de wijk en de oplossing van het huisvestingsvraagstuk van diverse diensten. Door koppeling van de functies aan het gebouw ontstond ook een mogelijkheid om financieel betrokken te raken bij de herontwikkeling en zo de leefbaarheid van de wijk te kunnen beïnvloeden.

De casus van de Antonius Abtkerk was voor de gemeente aanleiding om al het religieus erfgoed te inventariseren en aansluitend een visie te ontwikkelen op de herbestemming van vrijkomende kerken. De visie is gebaseerd op drie basisgedachten: Weten, Waarderen en Gebruiken en is opgesteld in samenspraak met kerkbestuurders, het bisdom, de bevolking en de vrijwilligers die zich dagelijks inzetten voor hun kerk. De visie vormt de basis voor elke discussie over religieus erfgoed in Bergen op Zoom. De burgerlijke overheid is daarmee een belangrijke gesprekspartner voor zowel de protestantse gemeente als de rooms-katholieke parochie. De kernwoorden 'partnerschap in de praktijk' staan hierbij centraal. Als andere kerkgenootschappen geen belangstelling hebben, krijgen gebouwen die vrijkomen een nieuwe functie. Het beleid van de gemeente schrijft voor dat bij elk kerkgebouw een cultuurhistorische studie moet worden verricht als input voor de herbestemming. Verschillende kerkgebouwen zijn inmiddels herbestemd tot stadskerk, theater en wijkcentrum.

Ontwerp

De gekozen architectonische oplossing was eigenlijk verbluffend eenvoudig. In het middenschip van de kerk is een tweelaagse doos geplaatst met op de begane grond een invulling voor het wijkcentrum en op de eerste verdieping de oefenruimte en de opslagruimte voor de harmonie. Deze doos is boven geheel gesloten in verband met geluidseisen en staat volledig los van de bestaande kerk. In de zijbeuken en in de voormalige absis bevinden zich het kinderdagverblijf, evenals de peuterspeelzaal. De voormalige sacristie is in gebruik als kantoor en naschoolse opvang.

Losse kantoren zijn ingericht in de vrijstaande torens aan de voorzijde van het gebouw. Hier bevindt zich ook de gebedsruimte en de Mariakapel. Deze zijn toegankelijk zonder de rest van het gebouw te hoeven betreden. Dit maakt het mogelijk ook buiten de (kantoor)openingstijden gebruik te maken van de Mariakapel en de gebedsruimte.

De noodzakelijke daglichttoetreding is bereikt door zowel de wanden en het dak van de zijbeuken te voorzien van glas. Hierdoor wordt de ruimtelijke beleving van het kerkgebouw bijzonder versterkt. De verschillende functies functioneren, hoewel strikt gescheiden, als het ware ruimtelijk door elkaar heen. De metselwerkvullingen van de bogen in de absis zijn voorzien van glazen deuren en ramen en geven direct toegang tot de achtergelegen speelplaats. Bijzonder is dat deze speelplaats weer aansluit op het kerkhof dat nog steeds gebruikt wordt.

De absis is voorzien van een verdiepingsvloer zodat het gemetselde tongewelf op de nieuwe eerste verdieping kan worden gebruikt als jongerenruimte. De eerste verdieping wordt bereikt met een losstaande trap die gewikkeld is om de lift. Hierdoor en mede door de hellingbaan aan de voorzijde is het gehele kerkgebouw geschikt voor rolstoelen. Het voorste deel van de kerk is over de volle hoogte gehandhaafd waardoor ook het voormalige priesterkoor behouden is gebleven.

Financiering

De kosten van de transformatie zijn gedragen door de gemeente en de woningbouwvereniging. De kerk is in het jaar 2000 overgedragen door het bisdom aan de woningbouwvereniging voor 1 euro. De kosten voor de transformatie bedroegen € 2.235.000. De gemeente heeft een subsidie verstrekt van € 765.000. De inrichtingskosten als wijkhuis bedroegen € 90.000. Hiervoor is door de gemeente een lening verstrekt. De corporatie investeerde de resterende € 1.380.000. Deze investering werd mogelijk doordat de gemeente Bergen op Zoom een 15-jarig huurcontract afsloot voor de instellingen die zij wilde huisvesten in het gebouw. Het wijkhuis is eind 2003 opgeleverd.

Leerpunten

Een pro-actieve houding van de gemeentelijke overheid met betrekking tot het religieus erfgoed draagt bij aan een open dialoog over behoud en herbestemming en voorkomt veel extra kosten en langlopende procedures. Het is een goede basis voor overleg en plaatst de problematiek en de kansen in een breder kader. Samenwerking tussen overheid, eigenaren en burgers leidt tot beter gedragen oplossingen. Betrek andere vraagstukken die zich afspelen in wijk of dorp en stad bij het vraagstuk van behoud of sloop van cultureel erfgoed.

Meer informatie

Contactpersonen:

• Architectenburo M.J.J. Onrust, Roosendaal, tel. 0165-532864, marco@onrustarchitectenburo.nl, www.onrustarchitectenburo.nl.
• Gemeente Bergen op Zoom, dhr. A. van Eekelen, tel. 0164-277629, a.j.h.vaneekelen@bergenopzoom.nl.
• Woningcorporatie Stadlander, dhr. H. van der Leest, tel. 0164-283300.

Bronnen:

• Meer dan Hout en Steen, handboek voor kerkbestuurders over sluiting en herbestemming van kerkgebouwen (www.uitgeverijboekencentrum.nl).