Adres

Mattelierstraat 5 7141 BP Groenlo Nederland

Monumentstatus
Rijksmonument
Transformatiejaar
2007
Oude functie
Kerk
Nieuwe functie
Multifunctioneel gebruik met behoud van religieuze functie

Elk monument vertelt een eigen verhaal en geeft daarmee een gezicht aan een buurt, plaats of regio. Omdat deze prachtige herbestemming in 2004 getransformeerd is, kunnen de gegevens inmiddels verouderd zijn. Evenzogoed blijft dit verhaal een inspiratiebron voor uw herbestemmingsplannen van religieus erfgoed. 

Vanaf de jaren negentig is de Oude Calixtus in Groenlo aangepast voor multifunctioneel gebruik. Dat was een gevolg van de conclusie dat onderhoud niet langer te bekostigen was vanuit de religieuze functie. De kerk heeft nu een functie als toeristische trekpleister en het schip van de kerk is te huren voor bijeenkomsten. Met de herinrichting is een duurzame oplossing voor deze middeleeuwse kerk bereikt.

Opgave

Het onderhoud van een middeleeuwse kerk in Groenlo, de Oude Calixtus, kon niet langer bekostigd worden vanuit de religieuze functie. Toen eind jaren negentig het dak gerestaureerd moest worden, werd duidelijk dat er meer schouders nodig waren om de lasten te dragen. In de jaren erna is de kerk aangepast voor multifunctioneel gebruik. De kerk heeft nu een functie als toeristische trekpleister en het schip van de kerk is te huren voor bijeenkomsten. Ook voor de Hervormde geloofsgemeenschap is er nog steeds plek. Zij huurt het koor van de kerk voor haar diensten.

Aanpak

De Oude Calixtus is in bezit van de Stichting Oude Gelderse kerken (SOGK). Deze stichting richt zich speciaal op historische kerken in Gelderland. Zij biedt kerkbesturen de helpende hand bij restauratie en onderhoud, het opzetten van een restauratieplan, het verkrijgen van subsidies maar denkt ook mee over oplossingen als er verval dreigt door gebrek aan financiën. De Oude Calixtus werd aan een grondig onderzoek onderworpen. De SOHK vond dat de grijs-witte muren en gewelven een frissere uitstraling konden gebruiken. Daarnaast was de kerk te groot voor de circa 30 kerkgangers die op doorsnee zondagen de dienst bezochten. In Groenlo, een stad met slechts 9.500 inwoners en met een heel kleine Protestantse kerkelijke Gemeente, was er geen ruimte voor fusies van kerkelijke stromingen. Het gebouw afstoten was ook geen optie. Daarom was het noodzakelijk om andere invullingen te geven aan de kerk om daarmee voldoende geld te verwerven voor de instandhouding ervan. De SOGK liet zich daarbij inspireren door de Sint Maartenskerk in Zaltbommel waar de Hervormde Gemeente eigenaar is gebleven van de kerk, maar een particuliere stichting zich inzet voor de instandhouding, exploitatie en promotie van de kerk. In deze stichting zitten vertegenwoordigers van de geloofsgemeenschap, de gemeente en de burgerij.

De SOGK startte daarop samen met de provincie Gelderland een onderzoek naar een algehele renovatie van de kerk met als doel het koor van de kerk en het schip voor andere doeleinden in te richten. Met de uitkomsten van dit onderzoek werd een plan gevormd dat aan de kerkleden werd voorgelegd. Zij stemden in het najaar van 2004 in met dit plan dat voorziet in een multifunctioneel gebruik van de kerk. De betrokkenheid van meerdere partijen komt ook tot uitdrukking in het eigendom. De kerk is nu eigendom van de SOGK en de (stads)toren is in handen van de gemeente.

Meerdere functies in hetzelfde gebouw
Het koor wordt nog elke zondag gebruikt door de Hervomde Gemeente Groenlo voor de dienst. De hervormde gemeente heeft hiervoor een huurovereenkomst met de SOGK gesloten. In de huurovereenkomst is opgenomen dat zij gedurende een aantal dagen per jaar ook gebruik mag maken van het schip van de kerk. Deze is met een glazen wand gescheiden van het koor. Het ruimtegebrek dat bijvoorbeeld bij begrafenisdiensten optreedt, is hiermee verholpen. De tweedeling in het gebouw en een bewuste programmering zorgen ervoor dat het multifunctionele gebruik heel goed samen gaat met het behoud van de religieuze functie. Elk gebruik waarvan de SOGK vermoedt dat het gevoelig ligt of in strijd zou zijn met het religieuze gebruik wordt besproken met het College van Kerkrentmeesters van de Hervormde Gemeente Groenlo. In deze gesprekken wordt vervolgens gezocht naar een oplossing die voor beide partijen acceptabel is.

Vanaf 2009 is er een vast gebruik bijgekomen. De kerk is het decor voor een multimediashow: "Mijn schilt ende betrouwen". Overdag worden er in 3 tenten verhalen voorgedragen. In de avond worden de tenten als enorme kroonluchters in het gewelf gehesen. Samen met het kerkgebouw vormen ze het decor voor een spectaculaire beeld-, licht- en geluidshow waarin de verovering van Groenlo door Frederik Hendrik in 1627 centraal staat. Op een groot scherm (4 x 6 m) voor in het schip is de film te zien, de extra scenes vinden in de zijbeuken plaats en de geluids- en lichteffecten door heel de kerk. Dankzij deze functie is het gebouw in de lente en zomer vrijwel dagelijks toegankelijk voor een breed publiek. In de zomer is er zelfs een avondopenstelling.

De moderne toevoegingen worden als functioneel en prettig ervaren voor het multifunctionele gebruik van het gebouw. Bovendien is door een sobere en bewuste afweging van aanpassingen en toevoegingen het monumentale karakter van de middeleeuwse kerk niet aangetast.

Ontwerp

Het ontwerp is van Boerman Kreek Architecten. De SOGK werkte al eerder samen met dit bureau bij de restauratie van de Hervormde Kerk van Etten. De belangrijkste punten die aan de architect werden meegegeven, waren de reconstructie van de kap, het aanbrengen van nieuwe leien over het gehele dak, het verzorgen van een afscheiding in gotische stijl tussen koor en schip waarbij het doorzicht van de kerk in stand werd gehouden, het verbeteren van de toegangen van de kerk met drie portalen, het aanbrengen van voldoende sanitaire voorzieningen en een keukenvoorziening.

Het resultaat was een tweedeling van het koor en het schip met een glazen wand. De keuze voor een glazen wand had het voordeel dat in beide ruimten het gevoel van ruimtelijkheid behouden bleef. Het koor werd ingericht als kerkelijk centrum voor de erediensten en nevenactiviteiten van de Hervormde Gemeente Groenlo en het schip als multifunctionele ruimte. Het koorgedeelte is bovendien direct van buiten af toegankelijk gemaakt. Dit maakt solitair gebruik van koor en schip nog beter mogelijk.

Er is een kleuronderzoek uitgevoerd door Het Atelier De Manenstegell en er is voor gekozen om de kerk terug te brengen naar hoe zij er omstreeks 1500 uitzag. Het project werd opgezet als een leerlingbouwplaats, waar jongeren worden opgeleid in het restauratievak. Onder leiding van Het Atelier De Manastegell werd de middeleeuwse kleur teruggebracht in het gebouw. Ook werd de enige laatmiddeleeuwse muurschildering, een Apostelfresco in het koor, gerestaureerd. Om nog meer kleur in de kerk te krijgen zijn vier kunstenaars uitgenodigd een ontwerp te maken voor zes ramen. Vijf daarvan, geïnspireerd op Bijbels thema’s over het licht, zijn ontwerpen van Dieter Hartmann uit Keulen. Het zesde raam was een schenking van de gemeente Groenlo. Dit raam geeft Groenlo weer als vesting in de 80-jarige oorlog en is een ontwerp van Luuc Ottens uit Huissen.

Financiering

Voor de uitvoering van het plan is creatief gekeken naar kansen en mogelijkheden. Subsidie werd verkregen vanuit het EU-Budget EPD Oost, van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, provincie Gelderland en tientallen private fondsen.

Bij elkaar kostte de restauratie en herinrichting van de kerk zo’n 2 miljoen euro. € 840.000 euro werd verkregen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, € 200.000 van de SOGK zelf, € 605.000 euro in de vorm van Europese subsidie vanuit Brussel (EPD Oost / Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling), € 130.000 van de provincie, € 225.000 van fondsen en € 190.000 van giften van particulieren e.d.

In 2006 werd de Cultuurprijs 'de Gelderse Pauwenveer' van het Cultuurfonds Gelderland aan de SOGK uitgereikt. Het gewonnen geldbedrag van € 25.000 werd besteed aan de financiering van één van de vijf ramen van Dieter Hartmann.

Vooralsnog is met de herinrichting een duurzame oplossing voor de Oude Calixtus in Groenlo bereikt. Het bezoek aan het gebouw, ook voor de multimediashow, is beduidend, maar heeft niet die vlucht genomen zoals verwacht. Daarentegen worden de ruimten zeer geregeld verhuurd en is er een aantal jaarlijks terugkerende activiteiten.

Leerpunten

  • De restauratie en herinrichting van de kerk zijn uitgevoerd onder streng financieel toezicht met een uitgewerkte begroting. De verkregen subsidies dekten de begrote kosten. Maar een strakke financiële planning en goede directievoering hebben ervoor gezorgd dat er geen budgetoverschrijdingen hebben plaatsgevonden.
  • Bewustwording dat naast de religieuze functie andere functies nodig zijn om het gebouw in stand te kunnen houden, is een essentiële voorwaarde voor het werken met nevenfuncties, evenals het in samenwerking zoeken naar oplossingen.

Meer informatie

  • V. Smit, De Oude Calixtus in Groenlo, 1985.
  • V. Smit, De Oude Calixtus in Groenlo, fotoboek, 1985.
  • K. Emmens, De Oude Calixtuskerk te Groenlo. Tussen Utrecht en Munster, Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 2005.
  • Erfgoed.nu, Religieus ErfgoedWijzer Gelderland
  • www.oudecalixtus.nl
  • Contactpersoon: Ben Verheij, 0544-462023, info@oudecalixtus.nl

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met kennis van en hart voor monumenten. 

Bouwjaar
15e eeuw
Architect (origineel)
Onbekend
Architect (transformatie)
Boerman Kreek Architecten B.V.
Eigenaar
Stichting Oude Gelderse Kerken
Toren in bezit van gemeente Oost Gelre
Betrokken partijen
Stichting Oude Gelderse Kerken
Hervormde gemeente Groenlo
Rijksdienst Cultureel Erfgoed
Gemeente Groenlo (later Oost Gelre)
Provincie Gelderland
Organisatie
NPH
Monumentnummer
18164
Google map of Oude Calixtus, Groenlo